معرفی صاحب متن:
ابن مالک، با نام کامل ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن مالک طائی جینی، نحوی برجسته اندلسی قرن هفتم هجری بود. او در سال 600 هجری در اندلس (احتمالاً در جین) متولد شد و به دلیل تألیف کتاب مشهور ألفیه ابن مالک شهرت جهانی یافت. این کتاب شامل هزار بیت است که قواعد نحو عربی را به صورت شعر موزون و ساده توضیح میدهد. ابن مالک بعدها به شرق اسلامی سفر کرد و در دمشق به تدریس نحو و زبان عربی پرداخت. وی در سال 672 هجری در دمشق درگذشت.
معرفی شارح:
«اِبْن عَقیل، ابومحمد بهاءالدین عبدالله بن عبدالرحمان»، نحوی، فقیه و قاضی شافعی، در ۹ محرم سال ۶۹۸ متولد شد. نسب وی به عقیل بن ابیطالب میرسد، بنابراین اصالتا قرشی هاشمی است و اینکه او را آمدی، ابن جزری، و هَمَدانی خواندهاند، محتمل است که ناظر به اقامت برخی اجداد نزدیکتر او در این شهرها بوده باشد. وی به بالس و حلب نیز منسوب است. ابن عقیل گرچه در قاهره بالید، اما از گفته ابن حجر که او را «نزیل» قاهره میداند و به تهیدست بودن او هنگام ورود به قاهره اشاره میکند، چنین برمیآید که وی در آن شهر به دنیا نیامده بوده است، با این حال، ابن جزری تولد او را در مصر دانسته است.
معرفی کتاب:
شرح ابن عقیل یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در حوزه نحو زبان عربی است که توسط بهاءالدین عبدالله بن عقیل عقیلی همدانی تالیف شده است. این کتاب در واقع شرحی بر کتاب معروف "الفیه ابن مالک" است که خود یکی از مهمترین منابع آموزشی برای یادگیری قواعد نحو عربی به شمار میرود.
اهمیت شرح ابن عقیل
• شرحی جامع و روان: شرح ابن عقیل به دلیل روانی و جامعیتش، به عنوان یکی از بهترین منابع برای آموزش نحو عربی به زبان فارسی شناخته شده است.
• کاربرد در آموزش عالی: این کتاب به دلیل سطح بالای علمیاش، اغلب به عنوان منبع اصلی در دورههای کارشناسی ارشد و دکتری زبان و ادبیات عربی استفاده میشود.
• توجه صاحبنظران: شرح ابن عقیل مورد توجه بسیاری از صاحبنظران و متخصصان زبان و ادبیات عربی در کشورهای مختلف اسلامی قرار گرفته است.
• منبع امتحانی: این کتاب هر ساله جزو منابع امتحانی کنکور مقاطع تحصیلی تکمیلی زبان عربی قرار میگیرد.
ویژگیهای این کتاب
• شرح غیر مزجی: به این معنی که شرح ابن عقیل به صورت جداگانه و بدون ترکیب با متن اصلی الفیه ارائه شده است.
• کتاب قدیمی و ارزشمند: شرح ابن عقیل یکی از کتابهای قدیمی و ارزشمند آموزش قواعد عربی است که هنوز هم از اعتبار بالایی برخوردار است.
• نقش کاربردی: این کتاب علاوه بر جنبه آموزشی، نقش مهمی در کسب دانش تخصصی در زمینه علم نحو و صرف دارد.
معرفی استاد:
استاد علیرضا فرمانی یکی از اساتید برجسته در حوزه علوم دینی است که در طول سالها تلاش علمی و آموزشی خود، توانسته است دستاوردهای ارزشمندی را بهدست آورد. او تحصیلات حوزوی خود را در سطح ۱ مدرسه اباجعفر علیها السلام و سطح ۲ موسسه امام باقر علیهالسلام به پایان رسانده و از محضر اساتید بزرگی چون حاج آقای شیرازی، طباطبایی، منافی، فتوحی، آل یاسین، فرحی، هجرانی، علی احمدی، شیخالاسلامی، طباطبایی و شاه رجبیان بهره برده است.
سوابق تدریس استاد فرمانی بسیار گسترده است. او به مدت ۵ سال به تدریس جامعالمقدمات پرداخته و همچنین ۴ سال در تدریس کتابهای مهمی چون سیوطی، ابن عقیل و شروح ألفیه ابن مالک فعال بوده است. علاوه بر این، استاد در حوزههای تخصصیتری مانند صرف ساده و مباحث اجتهادی صرف، منطق و مغنیاللبیب نیز به تدریس پرداخته است. او همچنین مباحث اجتهادی علم نحو و اصول فقه را با دقت و مهارت خاصی برای دانشجویان خود تدریس کرده و در زمینههای فقهی نیز دورههای تخصصی شرح لمعه و شرایع الاسلام را برگزار نموده است.
استاد فرمانی در کنار فعالیتهای آموزشی، در حوزه تألیف نیز فعال بوده و رسالهای در باب تجزیه و ترکیب برای مدرسه اباجعفر تألیف کرده است. علاوه بر این، مقالات متعددی در حوزههای ادبی، فقهی و اصولی به رشته تحریر درآورده است.
وی همچنین در المپیادهای کشوری و استانی در رشته فقه و اصول موفق به کسب رتبههای برتر شده و در آزمونهای جامع فقه و اصول موسسات نیز همیشه در صدر قرار داشته است. این دستاوردها، نشان از دانش عمیق و توانمندیهای علمی او دارد.
رتبههای علمی و المپیادهای استاد علیرضا فرمانی:
- رتبه اول المپیاد کشوری در فقه و اصول (سال ۱۴۰۲)
- رتبه اول المپیاد استانی در رشته فقه و اصول (۲ سال متوالی)
- رتبه اول آزمون جامع موسسات فقه و اصول
- رتبه اول المپیادهای مدارس اباجعفر جدید و قدیم، اباصالح و ابافاضل (۶ سال متوالی)
استاد فرمانی علاوه بر تدریس و تألیف، به عنوان عضو کارگروه پژوهش مدرسه امام باقر نیز فعالیت میکند و در این زمینه به پژوهشهای علمی مهمی پرداخته است. تلاشهای پیگیرانه و اهتمام جدی او به تعلیم و تحقیق، او را به یکی از اساتید ارزشمند در حوزه علوم دینی تبدیل کرده است.
سر فصل های مختصر دوره:
سرفصلهای کتاب شرح ابن عقیل (نصف اول کتاب)
شرح ابن عقیل یکی از مهمترین شروح بر ألفیه ابن مالک است که در حوزه نحو عربی بهطور گسترده تدریس میشود. در نیمه اول این کتاب، ابن عقیل به شرح قواعد مختلف نحوی پرداخته و در قالب بیتی از ألفیه، توضیحات دقیق و مفصلتری ارائه میدهد. برخی از مهمترین مباحث نیمه اول کتاب شامل موارد زیر است:
1. شرح مبانی کلمه و کلام: توضیحاتی درباره مفهوم کلمه و کلام در نحو عربی و تقسیمبندی آنها به اسم، فعل و حرف.
2. اعراب و بناء: ابن عقیل توضیحاتی جامع در مورد قواعد اعراب و بناء ارائه میدهد و به چگونگی تأثیر آنها در جملات پرداخته است.
3. انواع فاعل و نایب فاعل: تبیین جایگاه فاعل و نایب فاعل در جملات و قواعد مرتبط با اعراب آنها.
4. مبحث مفعولبه و مفعولفیه: شرح مفصلی از قواعد مربوط به مفعولبه و مفعولفیه و چگونگی استفاده از آنها در جملات.
5. اسماء مرفوعه و منصوبه: ابن عقیل در این بخش به تفصیل در مورد اسامی که اعراب رفع و نصب دارند و جایگاه آنها در جملات میپردازد.
6. شرط و جواب شرط: توضیحاتی درباره ساختار شرطی در جملات عربی و قواعد نحو مربوط به آن.
برخی از شروح:
«تيسير و تكميل شرح ابن عقيل علي الفية ابن مالك» كاري است كه توسط محمدعلي سلطاني در پنج جلد انجام گرفته است. در واقع اين اثر، تكمله اي است بر كتاب شرح ابن عقيل كه بر الفيه ابن مالك نوشته شده است. محقق در پاورقي كتاب، توضيحات و تكمله هايي را بر عبارات شارح الفية، كه ابن عقيل باشد، آورده و با ذكر شماره اي كه ارجاعِ آن به متن ابن عقيل داده شده، به تكميل و شرح آن عبارات پرداخته است.وي در پايان هر بخش از كتاب، سؤالات و تمرين هايي را براي طلاب طرح نموده است. همچنين علاوه بر اين كه بر مطالب ابن عقيل، تكمله اي افزوده و مطالب را توضيح داده، بر اشعار ابن مالك نيز در موارد ضرورت، شرح و توضيحاتي داده است. مثلا به تجزيه و تركيب ابيات ابن مالك پرداخته تا فهم معناي آن واضح تر گردد. علاوه بر اين، حتي در بعضي از موارد، شاهد مثال هايي آورده كه ممكن است ابن عقيل از آن غفلت ورزيده باشد.
مخاطبین:
مخاطبین کتاب شرح ابن عقیل به چند گروه مختلف تقسیم میشوند:
1. دانشجویان علوم اسلامی و ادبیات عربی: این کتاب یکی از منابع اصلی دروس نحو عربی است که در دانشگاهها و حوزههای علمیه تدریس میشود.
2. اساتید نحو و صرف: اساتید برای تدریس مباحث پیشرفته نحو عربی از این کتاب استفاده میکنند و آن را به عنوان یک منبع استاندارد برای تدریس انتخاب میکنند.
3. پژوهشگران ادبیات عربی: پژوهشگران که به دنبال بررسی مبانی نحو عربی هستند، از این کتاب برای تحلیل و تطبیق مباحث نحوی بهره میبرند.
4. طلاب علوم دینی: طلاب حوزوی به دلیل نیاز به تسلط بر زبان عربی و درک متون دینی، این کتاب را مطالعه میکنند.
5. علاقهمندان به زبان و ادبیات کلاسیک عربی: کسانی که به زبان عربی کلاسیک علاقه دارند و میخواهند مهارتهای خود را در نحو عربی ارتقا دهند، از این کتاب استفاده میکنند.