آموزش کتاب بدایة النحو

اشکال خبر
1- مفرد: که یا جامد و یا مشتق است:
• خبر مفرد مشتق، اگر:
الف- متضمن ضمیری باشد که به مبتدا برمی¬گردد؛ باید مطابق با مبتدا باشد: «و الله الغنی و أنتم الفقراء».
ب- متضمن ضمیر نبود؛ مطابقت لازم نیست: فاطمه علیها السلام قائم ولدها.
• در خبر جامد دو وجه جایز است:
الف- تطابق با مبتدا: «هذه جهنّم الّتی یکذّب بها المجرمون».
ب- عدم تطابق: «المال و البنون زینة الحیاة الدنیا».
2- جمله:
الف- اسمیه: «قل هو الله احد».
ب- فعلیه: «نحن خلقناکم».
3- شبه جمله (ظرف و جار و مجرور): ...

اشکال خبر
1- مفرد.
2- جمله.
3- شبه جمله (ظرف و جار و مجرور): درصورتی که متعلق ظرف یا جار و مجرور از افعال عموم و مقدر باشد (اگر از افعال خصوص باشد، همان فعل که جمله است، خبر واقع می¬شود).

ظرف لغو و مستقر:
• ظرف یا جار و مجرور اگر در یکی از چهار جایگاه، خبر، صله، صفت و یا حال قرار گیرند، واجب است متعلقش مقدر و از افعال عموم باشد (افعالی که دلالت بر صرف وجود دارند)؛ و به آن، ظرف مستقر می¬گویند؛ مثال: «الحمد لله ربّ العالمین» و «ید الله فوق أیدیهم».
• اگر متعلق ظرف یا جار و مجرور، از افعال خصوص باشد (افعالی که علاوه بر وجود، دلالت بر وصف زائدی نیز دارند)؛ به آن، ظرف لغو می¬گویند و در این صورت، متعلق، خبر است نه ظرف یا جار و مجرور و متعلق جایز است درصورت وجود قرینه:
الف- مقدر شود: «کتب علیکم القصاص فی القتلی الحرّ بالحرّ و العبد بالعبد» که فعل «یُقتل» در تقدیر است.
ب- ذکر شود: «الّذین آمنوا یقاتلون فی سبیل الله و الّذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطّاغوت».

حکم اول (وجود عائد):
بین خبر غیر جامد و مبتدا، وجود رابط واجب است.
• رابط در خبرِ مفردِ مشتق و شبه جمله:
همان ضمیری است که در خبر مستتر است و به مبتدا بر می¬گردد.
• رابط در خبرِ جمله، مواردی است مثل:
1- ضمیر مذکور یا مقدّر:
مثال برای ضمیر مذکور: «اولئک مأواهم النّار بما کانوا یکسبون».
مثال برای ضمیر مستتر:
مستتر در فعل: «و الله یقول الحقّ و هو یهدی السّبیل».
مستتر در غیر فعل: «و لَمَن صبر و غفر إنّ ذلک لَمِن عزم الأمور»؛ أی «إنّ ذلک منه لمن عزم الأمور».
2- تکرار لفظ مبتدا: «القارعة ما القارعة».
3- اسم اشاره (به مبتدا): «و لباس التّقوی ذلک خیر».
4- وجود لفظ عام در خبر، که شامل مبتدا نیز می¬شود: «والذین یمسّکون بالکتاب و أقاموا الصّلاة إنّا لا نضیّع أجر المصلحین».

حکم دوم (اقتران خبر به فاء):
اگر مبتدا، سبب برای تحقق مضمون خبر باشد؛ خبر، مثل جواب برای مبتدا است؛ لذا جایز است بر سر خبر، فاء داخل شود: «والّذین قتلوا فی سبیل الله فلن یضلّ اعمالهم».

اصول مبتدا و خبر
اصل اول ( تعریف و تنکیر):
• اصل در مبتدا: این است که معرفه باشد؛ زیرا خبر دادن از مجهول، غالبا بی¬فایده است.
• اصل در خبر: این است که نکره باشد.
• نکته: اگر مبتدا معرفه (یا نکره مخصّصه) باشد، جایز است خبر هم معرفه بیاید.
• مثال: «الله خالق کل شیئ و هو الواحد القهّار».

مسوّغات ابتدا به نکره:
1- نکره مخصّصه باشد: «و لعبدٌ مومنٌ خیرٌ من مشرکٍ» و «أیّ شیئ أکبر شهادة».
2- نکره عامه که همه افرادش را شامل می¬شود: «و مَن یکفر بآیات الله فإن الله سریع الحساب».
3- ثبوت خبر برای مبتدا، خارق¬العاده باشد: «شجرةٌ سَجَدَت».
بخلاف نکره محضه، که مبتدا قرار گرفتنش صحیح نیست: «رجلٌ قائمٌ».

نکته:
اگر مبتدا و خبر:
الف- هردو معرفه یا نکره باشند: طبق نظر مشهور، مقدم، مبتدا است.
مثال: «الله ربّنا» و «أفضل منک أفضل منّی».
ب- یکی معرفه و دیگری نکره باشد: معرفه، مبتدا است.
مثال: «و الله رؤف بالعباد» و «قال فمن ربّکما یا موسی».

اصول مبتدا و خبر
اصل دوم (تقدّم و تأخّر):
• اصل: این است که مبتدا مقدّم بر خبر و خبر موخّر از مبتدا باشد.
• دلیل: زیرا مبتدا، موضوع و محکوم¬علیه و خبر، محمول و محکوم¬به است.
• تبصره: گاهی عدول از این اصل، واجب، جایز یا غیر جایز می¬باشد؛ که موارد آن بیان خواهد شد.

موارد وجوب تقدیم مبتدا (موارد مشهور):
1- مبتدا، اصالتا یا عرضا صدارت طلب باشد: «و مَن أظلم ممّن إفتری علی الله کذبا» و «و للآخرة خیر لک من الأولی».
2- خبر، محصور فیه باشد: «و ما محمّد إلّا رسول» و «فذکّر إنّما أنت مذکّر».
3- آمدن ضمیر فصل، بین مبتدا و خبر: «و اولئک هم المفلحون».
4- خبر، جمله طلبی باشد: «و السّارق و السّارقة فاقطعوا أیدیهما».
5- خبر حاوی ضمیری باشد که به مبتدا برمی¬گردد: «یحبّ الإله و الإله یحبّه ...».
6- مبتدا و خبر، هردو معرفه، یا هردو نکره باشند: «صدیقی صاحبی»، «زید صدیقک» و «أعلم من زید أعلم من بکر».

اصول مبتدا و خبر (اصل دوم: تقدّم و تاخّر)

موارد وجوب تقدیم خبر (موارد مشهور):
1- خبر، ظرف و مبتدا نکره باشد.
مثال قرآنی: «فی قلوبهم مرض ...» و «و لدینا مزید».

2- خبر، از اسماء صدارت¬طلب باشد.
مثال قرآنی: «یقول الإنسان یومئذ أین المفرّ».

3- مبتدا، محصور¬فیه باشد.
مثال قرآنی: «ما علی الرّسول إلّا البلاغ» و «فإن تولّیتم فإنّما علی رسولنا البلاغ المبین».

4- مبتدا، حاوی ضمیری باشد؛ که مرجعش، جزئی از خبر است.
مثال قرآنی: «أ فلا یتدبّرون القرآن أم علی قلوب أقفالها».

موارد جواز تقدیم خبر:
هرجا معنا بهم¬نخورد و فائده¬ای (لفظی یا معنوی) مترتّب باشد، تقدیم خبر بر مبتدا جایز است.
مثال قرآنی: «له الملک و له الحمد ...»؛ که مفید حصر است.

اصول مبتدا و خبر (اصل سوم: ذکر مبتدا و خبر)
مواضع وجوبی حذف خبر:
1- بعد از «لولا»¬ی امتناعیه، زمانی که خبر، کون مطلق باشد:
پیامبر اکرم : لولا أنت یاعلی لم یعرف المؤمنون بعدی (أی: لولا أنت موجود ...).
2- لفظ مبتدا، صریح در قسم باشد:
«لعمرک إنّهم لفی سکرتهم یعمهون»؛ أی: لعمرک قسمی.
3- بعد از واو مصاحبت:
الطّالب و الإجتهاد (أی: متلازمان).

مواضع جوازی حذف خبر:
هرجا قرینه¬ای دال بر خبر باشد، حذف آن جایز است:
• مثال قرآنی:
«مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون تجری من تحتها الأنهار أکلها دائم و ظلّها»؛ أی: و ظلّها دائم.
• مثال دوم:
و لیس قولک: من هذا؟ بضائره – العرب تعرف من أنکرت و العجم (أی: العجم تعرفه).

اصول مبتدا و خبر (اصل سوم: ذکر مبتدا و خبر)
مواضع حذف مبتدا و خبر:
اگر قرینه¬ای دال بر مبتدا و خبر وجود داشته باشد، حذف هردوی آنها جایز است؛ همانگونه که غالبا بعد از ادات جواب، این اتفاق می¬افتند:
«و جاء السّحرة فرعون قالوا إنّ لنا لأجرا إن کنّا نحن الغالبین قال نعم»؛ أی: نعم لکم أجر.

تنبیهات:
تنیبه اول (توسط ضمیر فصل):
گاهی ضمیر فصل، بین مبتدا و خبری که هردو معرفه هستند می¬آید و مطلقا مطابق با مبتدا و خبر بوده و سه فایده دارد:
1- حصر خبر در مبتدا.
2- تاکید خبر.
3- دفع احتمال تابع بودن خبر از مبتدا.
مثال قرآنی: «و کلمة الله هی العلیا» و «اولئک هم المفلحون».

تنبیه دوم (تعدّد خبر):
جایز است برای مبتدای واحد، خبرهای متعددی بیاید:
«و هو الغفور الودود ذوالعرش المجید فعّال لما یرید».

تنبیه سوم (مبتدای وصفی):
گاهی وصف (مشتق)، مبتدا واقع شده و به آن مبتدای وصفی می¬گویند؛ که سه شرط دارد:
1- بعد از نفی یا استفهام بیاید.
2- اسم ظاهر یا ضمیر منفصلی را رفع دهد.
3- مفرد باشد.
نکته: مبتدای وصفی، نیاز به خبر ندارد؛ زیرا با همان معمولش، معنایش کامل می¬شود.
مثال: «ما قائم الزیدان» و آیه شریفه: «أ راغب أنت عن آلهتی یا إبراهیم» (گفته شده از همین باب است).

مبتدای وصفی
به مشتقی گفته می¬شود که دائما مفرد بوده و بعد از نفی یا استفهام می¬آید و اسم ظاهر یا ضمیر منفصلی را رفع داده و بوسیله آن، بی¬نیاز از خبر می¬شود.

شباهت¬های مبتدای اسمی و وصفی:
1- معنوی بودن عامل هردو.
2- هردو، مرفوع هستند.
3- هردو، اسم، مبتدا و جزء اول جمله اسمیه هستند.

تفاوت¬های مبتدای اسمی و وصفی:
1- مبتدای اسمی نیاز به خبر دارد؛ بخلاف مبتدای وصفی (اکتفاء به معمولش می¬کند).
2- مبتدای وصفی دائما مشتق است؛ بخلاف مبتدای اسمی که گاهی، ضمیر، اسم موؤل یا اسم جامد است.
3- مبتدای وصفی دائما اسم ما بعد خود را رفع می¬دهد؛ بخلاف مبتدای اسمی.
4- مبتدای وصفی همیشه مفرد است؛ بخلاف مبتدای اسمی.
5- مبتدای وصفی همیشه بعد از نفی یا استفهام می¬آید؛ بخلاف مبتدای اسمی.
6- مبتدای وصفی «مسندٌ به» است؛ ولی مبتدای اسمی، «مسندٌ الیه» می¬باشد.
7- مبتدای وصفی دائما نکره است؛ بخلاف مبتدای اسمی.
اقسام دیگر مرفوعات
عبارتند از:
اسم افعال ناقصه: کان اللهُ عالماً.
اسم افعال مقاربه: کاد عمرُ أن یموت خوفاً.
اسم حروف مشبهه بلیس: ما عمرُ عالماً.
خبر حروف مشبهه بالفعل: إنّ علیاً أمیرالمومنین.
خبر لاء نفی جنس: لا أمیرالمومنین موجودٌ إلّا علیٌ.

نواسخ
کلماتی هستند که بر مبتدا و خبر داخل شده و باعث تغیرات لفظی و معنوی در آنها می¬شوند؛ نواسخ عبارتند از: افعال ناقصه، افعال مقاربه، افعال قلوب، حروف مشبهه بلیس، حروف مشبهه بالفعل و لاء نفی جنس.

نواسخ
کلماتی هستند که بر جمله اسمیه داخل شده، اعراب دو رکن آن را نسخ کرده و معنای جدیدی در جمله احداث می¬کنند.

تغییراتی که نواسخ انجام می¬دهند:
الف- تغییر لفظی: نسخ اعراب مبتدا و خبر کرده و اعراب جدیدی برای آنها ایجاد می¬کنند و همچنین اگر نواسخ، فعل باشند، جمله اسمیه را تبدیل به فعلیه می¬کنند.
ب- تغییر معنوی: که احداث معنای جدیدی در جمله اسمیه است.

افعال ناقصه
تعریف و عمل:
افعال ناقصه، افعالی هستند که بر جمله اسمیه داخل شده و مبتدا را به عنوان اسمشان، مرفوع و خبر را به عنوان خبرشان، منصوب می¬کنند و معنایشان کامل نیست مگر با آمدن منصوبشان (بخلاف افعال تامه).
مثال: کان اللهُ حکیماً.

تعداد افعال ناقصه:
افعال ناقصه 13 عدد هستند که عبارتند از: کان، صار، أصبح، أضحی، أمسی، ضلّ، بات، لیس، مادام، مازال، مابرح، مانفکّ و مافتئ.

معنای افعال ناقصه:
1- «کان - یکون»: معنایش ثبوت خبر برای اسم، در زمان فعل است.
مثال قرآنی 1: «وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَىٰ لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا».
مثال قرآنی 2: «وَلِلَّهِ جُنُودُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا»؛ که دلالت بر استمرار دارد.
2- «صار - یصیر»: معنایش تحول اسم به مضمون خبر است؛ مثال: «و صارت الأعمالُ قلائدَ فی الأعناق».
3 و 4 و 5- «أصبح - یصبح»، «أضحی - یضحی» و «أمسی - یمسی»: معنایشان اتصاف اسم به معنای خبر، در زمانی که مفاد هریک است (صبح، ظهر یا عصر) می¬باشد.
مثال: «ستکون فتنٌ یصبح الرّجل فیها مومناً و یمسی کافراً إلّا من أحیاه الله بالعلم».

نواسخ (افعال ناقصه)
معنای افعال ناقصه:
6 و 7- «ظلّ - یظلّ» و «بات - یبیت»: به معنای اتصاف اسمشان به معنای خبرشان در طول روز (در ظلّ) و در طول شب (در بات) است.
مثال: «وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا».
8- «لیس»: معنایش نفی خبر از اسم:
در زمان حال است: «... و لیس شیئ مثل عفو ربّی».
و گاهی بصورت مطلق (همه زمان¬ها) است: «وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ».
9- «دام»: شرط ناقصه بودنش، دخول «ما» مصدریه زمانیه بر آن است و معنایش، توقیت فعل، به مدت دوام حصول خبر برای اسم می¬باشد؛ بنابراین، باید جمله¬ای قبلش ذکر شده باشد.
مثال: «وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا».
10 تا 13- «زال - یزال»، «برح - یبرح»، «انفکّ - ینفکّ» و «فتئ - یفتؤ»: شرط ناقصه بودنشان، دخول ادات نفی بر آنها و معنایشان، استمرار خبر برای اسم می¬باشد.
مثال 1: «لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّىٰ يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسَىٰ».
مثال 2: «قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْكُرُ يُوسُفَ»؛ که حرف نفی آن، مقدّر است (لا تفتؤ).

نواسخ (افعال ناقصه)
اصول در افعال ناقصه:
1- اصل تقدم اسم بر خبر؛ اما گاهی خبر بر اسم مقدم می¬شود به صورت:
الف- وجوبی: همان موارد وجوب تقدیم خبر بر مبتدا است که قبلا ذکر شد؛ مثلا اگر اسم، مضاف به ضمیری باشد که به خبر بر می¬گردد، واجب است خبر، مقدم شود: «کان فی الدّار صاحبها».
ب- جوازی: هرجا تقدیم خبر یا اسم، واجب نباشد؛ تقدیم خبر، جایز است:
مثال 1: «وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ».
مثال 2: «لَقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِلسَّائِلِينَ».
2- اصل عدم تقدم خبر بر فعل ناقصه؛ اما گاهی خبر، بر فعل مقدم می¬شود (مگر در «لیس» و افعال ناقصه¬ای که ادات نفی یا مصدریه بر آنها داخل شده) به صورت:
الف- وجوبی: مثل خبر صدارت طلب: «فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ».
ب- جوازی: هرجا تقدیم واجب نباشد، جایز است؛ مثل: «اعرف الحقّ لمن عرفه لک رفیعاً کان أو وضیعاً».
نکته: تقدیم معمول خبر نیز بر فعل ناقصه جایز است؛ مثل: «وَ أَنفُسَهُمْ کانُوا یَظْلِمُونَ».

نواسخ (افعال ناقصه)
تنبیهات:
• اول: احکام اختصاصی «کان»:
1- جواز حذف نون مضارع مجزوم آن، با شروط زیر:
الف- مجزوم به سکون باشد: «قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ».
ب- حرف ساکنی بعدش نباشد؛ بخلاف: «لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ ...».
ج- ضمیر متصل منصوبی بعدش نباشد؛ بخلاف: «إن یکنه فلن تسلط علیه و ...».
2- می¬تواند بصورت زائده بیاید (بیشتر بعد از «ما» تعجبیه) و در این صورت، اسم و خبر ندارد: «السّلام علیک ما کان أمحاک للذّنوب ...».
3- جواز حذف کان و اسمش و بقاء خبرش (بیشتر بعد از «إن» و «لو» شرطیه)؛ مثال: لا یأمن الدّهر ذو بغی و لو ملکا (أی: ولو کان ذو البغی ملکا).

• دوم: جایز است دخول باء بر سر خبر «لیس» و گاهی بر سر خبر «کان»؛ به شرطی که «کان»، بعد از نفی یا نهی آمده باشد.
مثال 1: «أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ».
مثال 2: و إن مدّت الأیدی إلی الزّاد لم أکن – بأعجلهم إذ أجشع القوم أعجل
• سوم: ...
• چهارم: ...

نواسخ (افعال ناقصه)
تنبیهات:
• سوم: افعال ناقصه، غیر از «لیس»، «ما فتئ» و «ما زال»، گاهی بصورت تامه استعمال می¬شوند که در این صورت، از خبر بی¬نیاز شده و برای افاده معنی، اکتفاء به مرفوعشان، بعنوان فاعل کرده و معنای آنها عوض می¬شود (مثلا «کان» به معنای «حصل» استعمال می¬شود و...).
مثال¬های قرآنی:
«وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ» البقره / 280
«فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ» الروم / 17
«خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ» هود / 107
«إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ» الشوری / 53
• چهارم: تقسیم¬بندی افعال ناقصه:
1- متصرف تام: «کان»، «أصبح»، «أضحی»، «أمسی»، «ظلّ»، «بات» و «صار».
2- متصرف ناقص (فقط ماضی، مضارع و اسم فاعل دارند): «مازال»، «ماانفکّ»، «مابرح» و «ما فتئ».
3- غیر متصرف (فقط ماضی): «مادام» و «لیس».

نواسخ (افعال مقاربه)
تعریف و عمل:
افعال مقاربه، افعالی هستند که بر جمله اسمیه داخل شده و مبتدا را به عنوان اسمشان، مرفوع و خبر را به عنوان خبرشان، منصوب می¬کنند؛ مثال قرآنی: «يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ».

اقسام:
1- دلالت بر قرب وقوع خبر برای اسم دارند: کادَ، کَرَبَ و أَوشَکَ.
مثال قرآنی: «يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ».
2- دلالت بر امید وقوع خبر برای اسم دارند: عَسی، حَری و إِخلَولَقَ.
مثال قرآنی: «عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ».
3- دلالت بر شروع خبر برای اسم دارند: شَرَعَ، أَنشَأَ، عَلِقَ، طَفِقَ، أَخَذَ، هَبَّ، بَدَأَ، جَعَلَ، قَامَ و اِنبَرَی.
مثال قرآنی: «وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ».

احکام:
1- تمام افعال مقاربه جامد هستند و فقط صیغه¬های ماضی را دارند؛ مگر «أوشک»، «کاد»، «طفق» و «جعل».
2- ...
3- ...

نواسخ (افعال مقاربه)
احکام:
1- تمام افعال مقاربه جامد هستند و فقط صیغه¬های ماضی را دارند؛ مگر «أوشک»، «کاد»، «طفق» و «جعل».
2- خبر این افعال، غالبا جمله فعلیه¬ای است که فعلش مضارع بوده و فاعلش ضمیری است که به اسم بر می¬گردد؛ مثال برای موارد غیر غالب: «کاد زیدٌ أن یضرب أبوه».
3- اقتران «أن» مصدریه به خبر افعال مقاربه:
الف- واجب الإقتران: «حری» و «إخلولق»؛ مثال: إخلولقت السّماء أن تمطر.
ب- ممنوع الإقتران: تمام افعال شروع؛ مثال: «وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ».
ج- جائز الإقتران: افعال قرب + «عسی».
نکته: غالب در خبرِ «عسی» و «أوشک»، اقران به «أن» و در «کاد» و «کرب»، تجرد از «أن» است؛ مثال¬ها: «عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ» و «تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ»
عسی الکرب الذی أمسیت فیه – یکون وراءه فرجٌ قریب

تنبیه:
گاهی «عسی»، «أوشک» و «إخلولق»، تامّه استعمال می¬شوند و فاعل آنها، مصدر مؤوّل حاصل از «أن» و فعل مضارع است؛ مثال¬ها:
«وَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ».
«فَإِنَّ النَّاسَ يُوشِكُ أَنْ يَنْقَطِعَ بِهِمُ الْأَمَلُ».

نواسخ (حروف شبیه به لیس)
تعریف، عمل و ادات:
حروفی هستند که در معنی و عمل، شبیه به لیس هستند؛ اسم را رفع و خبر را نصب می¬دهند و عبارتند از: ما، لا، لات و إن. مثال: ما زیدٌ قائماً.

شرایط عمل کردن «ما»:
1- عدم تقدّم خبر بر اسم.
2- عدم تقدّم معمول خبر بر اسم، مگر اینکه ظرف یا جار و مجرور باشد.
3- بعدش «إن» زائده نیاید.
4- نفی خبر، توسط «إلّا» از بین نرود.
مثال عمل کردن: «مَا هَٰذَا بَشَرًاً».
مثال عمل نکردن: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ».

نکته:
در بسیاری از موارد، باء زائده بر سر خبر «ما» شبیه به لیس داخل می¬شود: «وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ».

شرایط عمل کردن «لا»:
همان شروطی که در «ما» ذکر شد؛ علاوه بر اینکه، اسم و خبرش باید نکره باشند؛ مثال:
تعزّ فلا شیئٌ علی الأرض باقیاً – و لا وزرٌ ممّا قضی الله واقیاً

نواسخ (حروف شبیه به لیس)
شرایط عمل کردن «لات»:
شرایطی که برای عمل کردن «ما» و «لا» ذکر شد، درمورد «لات» نیز وجود دارد؛ علاوه بر اینکه، اسم و خبرش باید از اسماء زمان باشد.
نکته: بیشتر اوقات، یکی از معمول¬های «لات»، که غالبا اسمش باشد، محذوف است: «وَلَاتَ حِينَ مَنَاصٍ» (أی: لات حین حینَ مناص).

شرایط عمل کردن «إن»:
همان شرایطی است که برای «ما» ذکر شد؛ مثال:
إن المرء میتاً بانقضاء حیاته – و لکن بأن یبغی علیه فیخذلا
نکته: غالبا خبر «إن»، مقترن به «إلا» بوده و لذا عمل نمی¬کند؛ مثال:
«إِنْ هَٰذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ» و «إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَىٰ».

نواسخ (حروف مشبهه بالفعل)
تعریف و عمل:
حروفی هستند که بر جمله اسمیه داخل شده و مبتدا را به عنوان اسم نصب و خبر را به عنوان خبر، رفع می¬دهند؛ مثال: إنّ علیاً أمیرُالمومنین.

ادات و معنی:
این حروف، عبارتند از: إنَّ، أنَّ، کأنَّ، لکنَّ، لعلَّ و لیتَ.
• معنای «إنَّ» و «أنَّ»: تاکید وقوع خبر برای اسم است؛ مثل: «قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَىٰ فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ».
• معنای کأنَّ: ...

نواسخ (حروف مشبهه بالفعل)
معنای حروف مشبهه بالفعل:
• معنای «کأنّ»َ: تشبیه اسم به خبر است؛ مثال: «الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ».
• معنای «لکنّ»: استدراک است؛ مثال: «لیس الخیر أن یکثر مالک و ولدک و لکنَّ الخیر أن یکثر علمک...».
• معنای «لعلّ»: امید داشتن به وقوع مضمون خبر برای اسم و گاهی به معنای اشفاق است.
مثال: «كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ» و «فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَىٰ آثَارِهِمْ».
• معنای «لیتَ»: تمنّی (آرزوی محال) وقوع خبر برای اسم است.
مثال: «يَا وَيْلَتَىٰ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا».

اصول در حروف مشبهه بالفعل:
اصل اول: موخر شدن خبر از اسم است.
• جواز تقدم خبر بر اسم: زمانی است که اسم معرفه و خبر، ظرف یا جار و مجرور باشد.
مثال: «إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ».
• موارد وجوب تقدیم خبر بر اسم:
1- اگر اسم، نکره و بدون مسوّغ ابتدائیت باشد: «إِنَّ لَدَيْنَا أَنْكَالاً وَجَحِيمًاً» و «إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفَازًا».
2- لام ابتدائیت بر سر اسم درآمده باشد: «إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَىٰ» و «إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَىٰ».
3- اسم مشتمل بر ضمیری باشد که به خبر بر می¬گردد: إنّ فی الدّار صاحبها.

نواسخ (حروف مشبهه بالفعل)
اصول در حروف مشبهه بالفعل:
اصل دوم: عدم تخفیف.
اما گاهی مخفّف می¬شوند؛ مگر «لعلّ» (و «لیتَ» که اصلا تشدید ندارد) و احکام خاص خود را دارند:
• «إن»: غالبا مهمل شده و اختصاصش به اسم و خبر از بین می¬رود؛ همچنین برای مشتبه نشدن با «إن» نافیه، لام فارقه بر سر خبرش داخل می¬شود.
مثال¬ها: «وَإِن كُلُّ ذَٰلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا» و «وَ إِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ».
• «أن» و «کأن»: عمل می¬کنند و غالبا اسمشان، ضمیر شأن مقدر و خبرشان جمله مابعد است.
مثال¬ها: «وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ» و «كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا».
• «لکن»: وجوبا مهمل شده و فقط بر جمله داخل می¬شود و غالبا همراه با «واو» می¬آید.
مثال: «وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَٰكِن كَانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ».
اصل سوم: ذکر خبر است؛ اما گاهی با وجود قرینه، حذف خبر، جایز است.
مثال: إنّ محلّاً و إنّ مرتحلاً – و إنّ فی السّفر إذ مضوا مهلاً (خبر مقدر، «لنا» است).

تنبیهات:
تنبیه 1: جایز است بر سر خبر «إنَّ»، لام ابتداء که مفید تاکید است، داخل شود؛ به شرطی که: خبر موخّر و مثبت بوده و ماضی نباشد؛ مثال¬ها: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ».
همچنین بر سر اسم نیز می¬تواند داخل شود؛ اگر اسم، موخر از خبر باشد؛ مثال: «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً».

نواسخ (حروف مشبهه بالفعل)
تنبیهات:
تنبیه 2: اگر یاء متکلم، اسم حروف مشبهه بالفعل باشد، گاهی نون وقایه به این حروف ملحق می¬شود.
مثال 1: «يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ».
مثال 2: فقال له قم یا علی فإنّنی – رضیتک من بعدی إماماً و هادیاً

تنبیه 3: گاهی بین اسم و خبر این حروف، ضمیر فصل واقع می¬شود: «أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

تنبیه 4: گاهی «ما» زائده به این حروف ملحق شده و آنها را ملغی از عمل کرده و اختصاصشان به جمله اسمیه را از بین می¬برد؛ مگر «لیت» که عمل کردن یا نکردنش جایز است و اختصاصش به جمله اسمیه باقی است؛ مثال¬ها:
«قُلْ إِنَّمَا يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ» و «كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ».
این شعر به دو وجه نقل شده: قالت ألا لیتما هذا الحمامَ/الحمامُ لنا – إلی حمامتنا أو نصفه فقد

نکته: الحاق «ما»، فقط در «إنّ» و «أنّ»، باعث احداث معنای جدید که حصر باشد می¬شود (حصر مقدّم در موخّر) و در الباقی این حروف، معنای جدیدی حادث نمی¬شود.
مثال: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» و «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ».

نواسخ (حروف مشبهه بالفعل)
تنبیهات:
تنبیه 5: مکسور یا مفتوح خواندن همزه «انّ»:
• وجوب کسر:
1- اگر همراه اسم و خبرش در محل جمله باشند؛ مثلا در ابتدای کلام: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ».
2- بعد از ماده «قول»: «قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ».
• وجوب فتح: اگر همراه اسم و خبرش در جایگاه مفرد باشند:
الف- مثلا وقتی فاعل واقع شوند: «أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ».
ب- یا وقتی مبتدا واقع شوند: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً».
• جواز کسر یا فتح: در غیر موارد وجوب، هردو وجه جایز است؛ مثلا جایی که بتوان جمله یا مفرد در جایگاه «انّ» و دو معمولش قرار داد: «وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ» و «مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ».

نواسخ («لا» نفی جنس)
تعریف و عمل:
حرفی است که داخل بر جمله اسمیه شده و مبتدا را به عنوان اسمش نصب و خبر را به عنوان خبرش رفع می¬دهد و به صراحت دلالت دارد بر نفی خبر از جمیع افراد جنسی که بعد از «لا» واقع شده.
مثال: «لا فقرَ أشدُّ مِن الجهل».

نواسخ («لا» نفی جنس)
شرایط عمل کردن «لا» نفی جنس:
1- اسم و خبرش نکره باشند.
2- تقدّم اسم بر خبر.
3- نیامدن حرف جر بر سر «لا».
نکته 1: فقدان هرکدام از این 3 شرط، باعث اهمال «لا» می¬شود.
نکته 2: دو شرط اول اگر رعایت نشوند، علاوه بر اهمال، نیاز به تکرار «لا» نیز است.
مثال: « لَا فِيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ».

حالات اسم «لا» نفی جنس:
1- مضاف: لفظا منصوب است: «لا طالبَ علمٍ کسولٌ»
2- شبه مضاف: لفظا منصوب است: «لا قارئاً قرآناً مغبونٌ».
3- مفرد: مبنی بر علامت نصبش است: «قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا».

تنبیه:
حذف خبر «لا» نفی جنس، با وجود قرینه، زیاد اتفاق می¬افتد: «قَالُوا لَا ضَيْرَ إِنَّا إِلَىٰ رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ».
اما بدون قرینه، ممنوع است: «لا شرفَ أعلی من الإسلام و لا عزَّ أعزُّ من التّقوی».
حذف اسمش نادر است: «لا علیک».

نواسخ (افعال قلوب)
تعریف و عمل:
افعالی هستند که بعد از گرفتن فاعلشان، داخل بر جمله اسمیه شده و مبتدا و خبر را بنابر مفعولیت، نصب می¬دهند و دلالت دارند بر علم یا ظنّ؛ مثال: «علمتُ علیّاً إماماً».

اقسام و معانی:

معنی علم ظنّ اکثرا علم و گاهی ظنّ اکثرا ظنّ و گاهی علم
فعل وجد، ألفی، دری، تعلّم جعل، حجی، زعم، عدّ، هب علم، رأی ظنّ، حسب، خال

مثال¬های قرآنی:
«إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آبَاءَهُمْ ضَالِّينَ»
«وَجَعَلُوا الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَٰنِ إِنَاثًا»
«فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ»
«وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ»

نواسخ (افعال قلوب)
احکام:
1- جواز الغاء: مراد، ابطال عمل، لفظاً و محلاً است و زمانی الغاء جایز است که فعل قلوب، بین یا بعد از دو مفعول خود بیاید.
• مثال الغاء: «علیٌ امامٌ علمت» و «علیٌ علمت امامٌ».
• مثال اعمال: «علیاً اماماً علمت» و «علیاً علمت اماماً».

2- وجوب تعلیق: مراد، ابطال عمل، فقط در لفظ است و زمانی واجب است که ادوات صدارت طلب، بعد از افعال قلوب قرار گیرند.
مثال¬ها:
«لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَٰؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ» و «لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَىٰ لِمَا لَبِثُوا أَمَدًا».

نکته: الغاء و تعلیق در «هب» و «تعلّم» جاری نمی¬شوند زیرا این دو، نه بین دو معمولشان قرار می-گیرند و نه الفاظ صدارت طلب بعدشان قرار می¬گیرد.

نواسخ (افعال قلوب)
احکام:
3- جواز حذف دو یا یکی از مفعول¬ها، با وجود دلیل:
مثال 1: «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ» به تقدیر «لا یحسبن الذین یبخلون ... البخل خیر لهم».
مثال 2: «بأیّ کتابٍ أم بأیّة سنّةٍ – تری حبّهم عاراً علیّ و تحسبُ» به تقدیر «تحسب حبّهم عاراً».
4- جواز جانشینی «أن» و «أنّ» و صله آنها، به جای دو مفعول افعال قلوب:
مثال 1: «أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى».
مثال 2: «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ».

تنبیهات:
1- همه افعال قلوب، غیر از «تعلّم» و «هب»، متصرف تامّ هستند و همه مشتقات آنها، مثل اصل¬شان عمل می¬کند: «وَمَا نَرَىٰ لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ».
2- در افعال قلوب غیر از «تعلّم» و «هب»، جایز است فاعل و مفعول اولشان، ضمیر متصل بوده و صاحبشان یکی باشد: «علمتُنی فانیاً» و «ظننتَکَ باقیاً».
نکته: در باقی افعال، این کار جایز نیست، بلکه نیاز به یک کلمه «نفس» است: «إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي».
3- افعال تصییر: برسر مبتدا و خبر داخل شده و عملشان مثل افعال قلوب است و عبارتند از: جعل، ردَّ، تَرَک، اتّخذ، صیّر، وَهَبَ، تَخِذَ و أصار.
مثال: «وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً» و «إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا».

تعدّی و لزوم
تقسیم بندی افعال از لحاظ تعدّی و لزوم:
1- لازم: «ذهب».
2- متعدّی:
الف- یک مفعولی: «وَ قَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ».
ب- دو مفعولی:
ب-1- ناسخ (افعال قلوب و تصییر).
ب-2- غیر ناسخ: مثل أعطی، منح، سأل، علّم و...: «وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ».
ج- سه مفعولی: مثل أری، أعلم، أنبأ، نبّأ، أخبر و...: «إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا».
3- نه لازم و نه متعدّی: مثل افعال ناقصه و قرب.
4- گاهی لازم و گاهی متعدّی: مثل «شکر»: «وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ» و «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ».

تعلیق در غیر افعال قلوب:
گذشت که «تعلیق» از خصائص افعال قلوب است؛ اما گفته شده که برخی افعال دیگر نیز در این خصوصیت مشترک هستند با افعال قلوب؛ مثل: «فَلْيَنْظُرْ أَيُّهَا أَزْكَىٰ طَعَاماً».

منصوبات
دو قسم کلی منصوبات:
1- منصوبات فعلیه: فعل مضارع مقرون به نواصب (أن، لن، کی و إذن) مثل جمله «إذن أکرمک» در جواب «آتیک».
2- منصوبات اسمیه: مفاعیل خمسه، حال، تمییز، منادی، مستثنی و بعض معمولات نواسخ.

مفعول به:
1- تعریف و عامل:
تعریف: آنچه فعل فاعل بر آن واقع می¬شود:
«إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا».
مفعول به منصوب است و عامل نصبش، فعل یا شبه فعل است:
«إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ».
«لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ».

منصوبات (مفعول به)
اشکال مفعول به:
1- اسم ظاهر صریح: «ضرب علیٌ عمراً».
2- اسم ظاهر مؤوّل: «أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ».
3- ضمیر: « إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ».
4- جمله: «قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ».
5- جار و مجرور: در افعالی است که با حرف جر متعدّی می¬شوند و مجرور «مفعول با واسطه» نام دارد: «فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ».
اصول مفعول به:
اصل اول: تاخر مفعول از فاعل؛ اما گاهی مفعول بر فاعل مقدم می¬شود:
1- وجوباً: که در سه موضع است:
أ- مفعول به، ضمیر متصل و فاعل اسم ظاهر باشد:
«فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ».
ب- ضمیری که به فاعل متصل است، مرجعش مفعول به باشد:
«وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ».
ج- فاعل محصور فیه به «إلّا» یا «إنّما» باشد:
«وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ» و «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ».
2- جوازاً: اگر از موارد وجوبی نباشد و قرینه¬ای برای تشخیص باشد، تقدیم جایز است:
«وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ».

منصوبات (مفعول به)
اصول مفعول به:
اصل دوم: تأخّر مفعول از عاملش؛ اما گاهی مقدم می¬شود:
1- وجوبی؛ مثل مواضع زیر:
أ- مفعول به، صدارت طلب باشد: «فَأَيَّ آيَاتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ».
ب- مفعول برای جواب «أمّا» شرطیه باشد و بین «أمّا» و جوابش چیزی غیر از این مفعول، فاصله نشده باشد: «فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ».
2- جوازی؛ هرجایی که وجوبی نباشد و قرینه وجود داشته باشد؛ مثال: «فَرِيقًا كَذَّبُوا وَفَرِيقًا يَقْتُلُونَ».
اصل سوم: ذکر مفعول به است؛ اما گاهی با وجود قرینه، حذفش جایز است: «يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ» یعنی «یغفر الذنوبَ لمن یشاء».
اصل چهارم: اصل این است که عامل مفعول به، ذکر شود؛ ولی گاهی حذف می¬شود:
1- جوازی: جایی که قرینه باشد و بیشتر، در جواب استفهام است: «وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ» یعنی «ینفقون العفوَ».
2- وجوبی؛ که دو نوع است:
أ- سماعی؛ مثل ضرب¬المثل و شبه آن:
مثال 1: «الکلابَ علی البقر» یعنی «أرسل الکلابَ علی البقر».
مثال 2: «انْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ» یعنی «انتهوا و ائتوا خیراً لکم».
ب- قیاسی: در ابواب اختصاص، تحذیر، إغراء و اشتغال.

منصوبات (مفعول به)
باب اختصاص:
• تعریف و اعراب:
اختصاص یعنی تخصیص یک حکم مذکور برای ضمیر حاضر، به یک اسم ظاهر معرفه که بعد آن ضمیر می¬آید و این اسم، بنابر مفعولیت، منصوب است توسط عاملی که وجوبا محذوف است:
«إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس اهل البیتِ و یطهّرکم تطهیرا» یعنی «أخصّ اهل البیت».
• اشکال اسم مختص:
اسم مختص، اشکال مختلفی دارد؛ برخی از آنها عبارتند از:
1- معرفه به «ال» یا مضاف به اسم محلی به «ال»؛ مثال: «نحن المسلمین ننصر المظلوم» و «نحن أبناء الاسلام ننصر المظلوم».
2- علم یا مضاف به علم: «أنا علیاً أنصر المظلوم» و «أنا ابن أبی طالب أنصر المظلوم».
باب إغراء:
• تعریف و اعراب:
إغراء یعنی آگاه کردن مخاطب نسبت به یک امر محبوب، تا آن را انجام دهد و این امر محبوب، بنابر مفعولیت منصوب است توسط عاملی که وجوبا محذوف می¬باشد؛ مثال: «الفرائضَ الفرائضَ أدّوها إلی الله تؤدّکم إلی الجنّة» یعنی «الزموا الفرائضَ».
• اشکال اسم مغری به:
1- مکرر: الصلاة الصلاة.
2- معطوف: الصلاة و الصوم.
3- غیر مکرر و معطوف: الصلاة.