گزیده درس صد و هشتاد و هفت
بحث در بارهی این است که برهان در کجا کارآمدی دارد؟ این بحث مستلزم این است که تصدیقات و قضایای بدیهی و نظری را تشخیص بدهیم و بدانیم که کدام قضایا بدیهی و کدام قضایا نظری هستند. قبلاً گفته شد که چنانچه قضیهیی در قلمرو بدیهیات ششگانه نباشد، در قلمرو برهان قرار دارد. مرحوم مصنف همین بحث را به نحو دیگری در اینجا دنبال کرده است. از اینرو مرحوم مصنف چندین قضیه را فرض کرده است: اوّل، گاهی قضایا به گونهیی است که صرف تصور موضوع و محمول و به اضافهی نسبت میان آن دو برای تصدیق کافی است و این قضایای بدیهی اولیه گفته میشود. دوّم، گاهی قضایا به شکلی است که علاوه بر تصور موضوع و محمول و نسبت میان آن دو، نیازمند به حواس است. سوم، برخی از قضایا اضافه بر تصور موضوع و محمول و استفاده از اندامهای حسی، نیاز به حدوسط دارد؛ ولی چون این حد وسط کسب نشده است، بازهم چنین تصدیقاتی بدیهی است. چهارم، قضایا و معرفتهایی وجود دارند که کلاً نظری است و کارآمدی برهان در خصوص همین قسم چهارم است.
کلیدواژه: کارآمدی برهان.